, ମହାମେଘବାହନ ଐର ଖାରବେଳ
ଖ୍ରୀ.ପୂ. ୧୯୩ରୁ ଖ୍ରୀ.ପୂ. ୧୭୦ ମଧ୍ଯରେ ସ୍ୱଳ୍ପକାଳ ପାଇଁ କଳିଙ୍ଗର ଚେଦି ରାଜବଂଶର (ମହର୍ଷି ବାସୁଙ୍କର ବଂଶଜ) ତୃତୀୟ ରାଜା ଥିଲେ ମହା ପରାକ୍ରମୀ ମହାମେଘବାହନ ଐର ଖାରବେଳ। ଚେଦି ରାଜବଂଶ ଖାରବେଳଙ୍କ ଶାସନ କାଳରେ କ୍ଷମତାର ଶୀର୍ଷରେ ପହଞ୍ଚିଥିଲା।ଐତିହାସିକମାନଙ୍କ ମତରେ ତାଙ୍କର ପ୍ରାୟ ୬ ଲକ୍ଷରୁ ଉର୍ଦ୍ଧ୍ବ ସୈନ୍ଯବଳ ଥିଲେ।ଖାରବେଳଙ୍କର ଅନେକ ରାଣୀଙ୍କ ମଧ୍ଯରୁ ପାଟରାଣୀଙ୍କ ନାମ ଥିଲା ଧୂସି ଓ ସେ ହସ୍ତୀ ସାହ ବା ହସ୍ତୀ ସିଂହ ନାମକ ଲାଲରାଜ୍ୟର କନ୍ଯା ଥିଲେ, ଯାହା ପଶ୍ଚିମବଙ୍ଗ ବା ଗୁଜରାଟ ଅଞ୍ଚଳର ବୋଲି ଅନୁମେୟ।
ଉଦୟଗିରିରେ ମଞ୍ଚପୁରୀ, ଯମପୁରୀ ଓ ଛୋଟ ହାତୀ ଗୁମ୍ଫାରେ ଥିବା ବ୍ରାହ୍ମୀ ଲେଖମାନଙ୍କରୁ ତାଙ୍କ ଦୁଇଟି ପୁତ୍ର କନ୍ଦର୍ପଶ୍ରୀ ଓ ବରେଷଶ୍ରୀଙ୍କ ନାମ ମିଳେ। କନ୍ଦର୍ପଶ୍ରୀ ପାଟରାଣୀ ଧୂସିଙ୍କ ଜ୍ୟେଷ୍ଠ ପୁତ୍ର ଥିଲେ ଏବଂ ସମ୍ରାଟ ଖାରବେଳଙ୍କ ପରେ କଳିଙ୍ଗ ସାମ୍ରାଜ୍ୟର ଉତ୍ତରାଧିକାରୀ ହୋଇଥିଲେ। ବରେଷଶ୍ରୀ (ବା କୁୁୁମାର ବଡୁଖ) ଯମପୁରୀ ଗୁମ୍ଫା ଖୋଦିତ କରାଇଥିଲେ। ଏହି ଶିଳାଲେଖଟି ଉଦୟଗିରି ପାହାଡ଼ରେ ଥିବା ହାତୀଗୁମ୍ଫା ନାମକ ଏକ ପ୍ରାକୃତିକ ଗୁମ୍ଫାରେ ବ୍ରାହ୍ମୀ ଲିପିରେ ପଥରେ ଖୋଦେଇ କରି ସତର ଧାଡ଼ିରେ ଲେଖା ହୋଇଛି । ଏହା ଭୁବନେଶ୍ୱର ନିକଟବର୍ତ୍ତୀ ଉଦୟଗିରିର ଦକ୍ଷିଣ ପ୍ରାନ୍ତରେ ଅବସ୍ଥିତ । ଏହା ଖ୍ରୀଷ୍ଟପୂର୍ବ ୧ମ ଶତାବ୍ଦୀର ବୋଲି ଜଣାଯାଏ। ଖଣ୍ଡଗିରିି-ଉଦୟଗିରିର ପ୍ରାଚୀନ ନାମ ଯଥାକ୍ରମେ କୁମାର ଓ କୁମାରୀ ପର୍ବତ।
ଉଦୟଗିରିରେ ଥିବା ହାତୀଗୁମ୍ପା ଲେଖାରେ ଖାରବେଳଙ୍କ ଜୀବନ ଏବଂ କାର୍ଯ୍ୟକଳାପ ବିଷୟରେ ତାଙ୍କ ବାଲ୍ୟକାଳରୁ ୧୩ ତମ ଶାସନ ବର୍ଷ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ବିବରଣୀ ପ୍ରଦାନ କରାଯାଇଛି। ତାଙ୍କ ଶାସନକାଳ ମଧ୍ୟରେ କଳିଙ୍ଗର ସମୃଦ୍ଧ ନୌବାଣିଜ୍ୟ ସିଂହଳ (ଶ୍ରୀଲଙ୍କା), ବର୍ମା (ମିଆଁମାର), ସିଆମ (ଥାଇଲାଣ୍ଡ), ଭିଏତନାମ, କାମ୍ବୋଜ (କାମ୍ବୋଡ଼ିଆ), ବୋର୍ଣିଓ, ବାଲି, ସମୁଦ୍ର (ସୁମାତ୍ରା) ଏବଂ ଜାଭାଦ୍ୱୀପ (ଜାଭା) ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ବ୍ୟାପିଥିଲା। ଏହା ବ୍ୟତୀତ ମଗଧ, ଅଙ୍ଗ, ସାତବାହନ ତଥା ବିଭିନ୍ନ ଦକ୍ଷିଣ ଭାରତୀୟ ପ୍ରଦେଶ ଯେପରି ପାଣ୍ଡ୍ୟ ସାମ୍ରାଜ୍ୟ (ଅଧୁନା ଆନ୍ଧ୍ର ପ୍ରଦେଶ) ଜୟ କରି କଳିଙ୍ଗର ପରିସୀମା ଗଙ୍ଗାଠାରୁ କାବେରୀ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ବ୍ୟାପ୍ତ କରିଥିଲେ।ଏହି ସୂତ୍ରରୁ ଜଣା ପଡିଛି ଯେ ତାଙ୍କ ପିତାଙ୍କ ଅକାଳ ମୃତ୍ୟୁରେ ଖାରବେଳ ପ୍ରଥମେ ଯୁବରାଜ ଭାବରେ ଶାସନ ଭାର ଗ୍ରହଣ କରିଥିଲେ ଏବଂ ୨୪ ବର୍ଷ ବୟସରେ ସେ ମହାରାଜା ଭାବରେ ଅଭିଷିକ୍ତ ହୋଇଥିଲେ । ତାଙ୍କର ରାଜ୍ୟାଭିଷେକର ପ୍ରଥମ ବର୍ଷରେ ସେ ଘୂର୍ଣ୍ଣିବଳୟ ଦ୍ୱାରା କ୍ଷତିଗ୍ରସ୍ତ ରାଜଧାନୀ କଳିଙ୍ଗ ନଗରୀର ପ୍ରବେଶ ଦ୍ଵାର ମରାମତି କରିଥିଲେ। ଦ୍ୱିତୀୟ ବର୍ଷରେ ସେ ସତବାହନ ରାଜାଙ୍କ (ସତକରଣୀ ଅଞ୍ଚଳ) ଉପରେ ଆକ୍ରମଣ କରିଥିଲେ। ତାଙ୍କ ଶାସନର ତୃତୀୟ ବର୍ଷରେ ସେ ବିଭିନ୍ନ ନୃତ୍ୟ ଏବଂ ସଂଗୀତର ପ୍ରଦର୍ଶନ ଆୟୋଜନ କରିଥିଲେ ଏବଂ କଳିଙ୍ଗ ନଗରବାସୀଙ୍କୁ ଖୁସି କରିଥିଲେ।
ନିଜ ଶାସନର ଚତୁର୍ଥ ବର୍ଷରେ ସେ ପୁନର୍ବାର ସତବାହନ ରାଜ୍ୟ ଉପରେ ଆକ୍ରମଣ କଲେ ଏବଂ ଏହି ଅଞ୍ଚଳ ନିଜ ସାମ୍ରାଜ୍ୟରେ ଯୋଗକଲେ। ପଞ୍ଚମ ବର୍ଷରେ ସେ ମହାପଦ୍ମାନନ୍ଦଙ୍କ ଦ୍ୱାରା ତିନି ଶହ ବର୍ଷ ପୂର୍ବେ ଖନନ ହୋଇଥିବା ଜଳଶୟର ନବୀକରଣ କରିଥିଲେ। ଶାସନର ଷଷ୍ଠ ବର୍ଷରେ ସେ କରମୁକ୍ତ କରି ପ୍ରଜା ମାନଙ୍କୁ ସନ୍ତୋଷ ପ୍ରଦାନ କରିଥିଲେ। ସପ୍ତମ ବର୍ଷରେ ସେ ସହସ୍ର ସହସ୍ର ମୁଦ୍ରା ବ୍ୟୟ କରି ଅସି, ଛତ୍ର, ଧ୍ବଜ, ରଥ, ରକ୍ଷୀ, ତୁରଙ୍ଗ, ଘଟ ପ୍ରଭୃତି ପ୍ରଦର୍ଶନଦ୍ୱାରା ବିଜୟ ଉତ୍ସବ କରିଥିଲେ। କାରଣ ସେହି ବର୍ଷ ତାଙ୍କର ପାଟ ରାଣୀ ଏକ ପୁତ୍ର ସନ୍ତାନକୁ ଜନ୍ମ ଦେଲେ।
ତାଙ୍କର ଅଷ୍ଟମ ଶାସନ ବର୍ଷରେ ଖାରବେଳ ରାଜଗୃହଙ୍କ ବିରୋଧରେ ସାମରିକ ଅଭିଯାନର କରିଥିଲେ। ସେତେବେଳକୁ ମଥୁରା ଅଧୀନରେ ଥିବା ଇଣ୍ଡୋ-ଗ୍ରୀକ୍ସ ପାଟଳୀପୁତ୍ର ଆଡକୁ ଯାଉଥିଲେ। ଖାରବେଳ ସେମାନଙ୍କୁ ଗୋଡାଇ ମଥୁରାରୁ ବାହାର କରିଦେଲେ। ପାଟଳୀପୁତ୍ର ଜୈନ ଧର୍ମ ଏବଂ ସଂସ୍କୃତିର ଏକ ଗୁରୁତ୍ୱପୂର୍ଣ୍ଣ ସ୍ଥାନ ଥିଲା। ଏହି ସଫଳତାକୁ ସ୍ମରଣ କରି ସେ ତାଙ୍କ ରାଜତ୍ୱର ନବମ ବର୍ଷରେ ଅଠେଇଶ ଶହ ହଜାର ସ୍ଵର୍ଣ୍ଣ ମୁଦ୍ରା ବ୍ୟୟରେ କଳିଙ୍ଗରେ ଏକ ବିଜୟ ପ୍ରାସାଦ ନିର୍ମାଣ କରିଥିଲେ। ଦଶମ ଶାସନ ବର୍ଷରେ ସେ ପୁନର୍ବାର ଉତ୍ତର ଭାରତ ଉପରେ ଆକ୍ରମଣ କଲେ। ତାଙ୍କ ରାଜତ୍ୱର ଏକାଦଶ ବର୍ଷରେ ଖାରବେଳ ତାମିଲ ରାଜାଙ୍କୁ ପରାସ୍ତ କରିଥିଲେ। ଦ୍ୱାଦଶ ବର୍ଷରେ ସେ ତୃତୀୟ ଥର ପାଇଁ ଉତ୍ତର ଭାରତ ଉପରେ ଆକ୍ରମଣ କରି ଉତ୍ତର ପ୍ରଦେଶ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଅଗ୍ରଗତି କଲେ। ଫେରିବା ପରେ ସେ ମଗଧଙ୍କୁ ଆତଙ୍କିତ କରିଥିଲେ। ଫଳରେ ମଗଧର ରାଜା ବୃହସ୍ପତିମିତ୍ର ଆତ୍ମସମର୍ପଣ କଲେ ଏବଂ ଖାରବେଳ ମଗଧଠାରୁ କଳିଙ୍ଗ ଜୀନଙ୍କ ପ୍ରତିମୂର୍ତ୍ତିକୁ ପ୍ରତିମୂର୍ତ୍ତିକୁ ଧନଧାନ୍ୟ ସହିତ ତାଙ୍କ ବିଜୟର ଚିହ୍ନ ଭାବରେ ଆଣିଥିଲେ। ତିନି ଶହ ବର୍ଷ ପୂର୍ବେ ମହାପଦ୍ମାନନ୍ଦଙ୍କ ଦ୍ୱାରା କଳିଙ୍ଗ ଜୀନଙ୍କୁ କଳିଙ୍ଗଠାରୁ ନିଆଯାଇଥିଲା।
ତାଙ୍କ ତ୍ରୟୋଦଶ ଶାସନ କାଳରେ ଖାରବେଳ କୁମାରୀ ପାହାଡରେ ଜୈନ ଭିକ୍ଷୁମାନଙ୍କ ପାଇଁ ଅନେକ ଗୁମ୍ଫା ଗୃହ ଖନନ କରିଥିଲେ ଏବଂ ସେମାନଙ୍କ ପାଇଁ ଅନୁଦାନ ପ୍ରଦାନ କରିଥିଲେ। ତାଙ୍କ ପୃଷ୍ଠପୋଷକତାରେ କଳିଙ୍ଗରେ ଜୈନ ଧର୍ମ ବିସ୍ତାର ଲାଭ କଲା। ସେ ଅନ୍ୟ ଧାର୍ମିକ ସମ୍ପ୍ରଦାୟ ପ୍ରତି ଉଦାରବାଦୀ ଥିଲେ ଏବଂ ସମସ୍ତ ଧାର୍ମିକ ଆଦେଶର ଉପାସକ ତଥା ସମସ୍ତ ଧାର୍ମିକ ମନ୍ଦିରର ପୁନରୁଦ୍ଧାରକାରୀ ଭାବରେ ସେ ସୁନାମ ଅର୍ଜନ କରିଥିଲେ।
ହାତୀଗୁମ୍ଫା ଶିଳାଲିପିରେ ଖାରବେଳଙ୍କର କାର୍ଯ୍ୟକଳାପ ତ୍ରୟୋଦଶ ଶାସନ ବର୍ଷ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଅଭିଲିଖିତ ହୋଇଛି ଯାହା ପରେ ତାଙ୍କ ବିଷୟରେ କିଛି ଜଣା ନାହିଁ। ମହାମେଘବାହାନ ରାଜବଂଶ ପ୍ରଥମ ଶତାବ୍ଦୀ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ କଳିଙ୍ଗ ଏବଂ ମହିଷାକା ଉପରେ ଶାସନ ଜାରି ରଖିଥିଲେ ଯାହା ସମ୍ପ୍ରତି ଆନ୍ଧ୍ରପ୍ରଦେଶର ଗୁଣ୍ଟୁପଲ୍ଲୀ ଏବଂ ଭେଲପୁରୁର କିଛି ଆବିଷ୍କୃତ ଶିଳାଲିପିରୁ ଜଣା ପଡିଥିଲା। ଭେଲପୁରୁ ଶିଳାଲିପିରେ ଐରମହାରାଜା ହରିତିପୁତ୍ର ମାନସଦାଙ୍କ ଶାସନ ଥିଲା ଯିଏ ମହାମେଘବାହାନ ରାଜବଂଶର ଥିଲେ।
ପ୍ରବଳ ପରାକ୍ରମୀ ଓ ପ୍ରଜାବତ୍ସଳ ଏହି ରାଜା ଗଙ୍ଗା ଠାରୁ କାବେରୀ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ସାମ୍ରାଜ୍ୟ ବିସ୍ତାର କରି ଅଶୋକଙ୍କ ସମୟରେ କଳିଙ୍ଗ ପରାଜୟର ପ୍ରତିଶୋଧ ନେବା ସହ କଳିଙ୍ଗ ସାମ୍ରାଜ୍ୟକୁ ଗୌରବ ମଣ୍ଡିତ କରିଥିଲେ। ସେ ଜୈନଧର୍ମ ଗ୍ରହଣ କରିଥିଲେ ମଧ୍ଯ ସବୁଧର୍ମ ପ୍ରତି ଉଦାର ଥିଲେ। କିନ୍ତୁ ସମ୍ରାଟ ଅଶୋକଙ୍କ ସମୟରୁ ପ୍ରଚଳିତ ବୌଦ୍ଧଧର୍ମ ରାଜଧର୍ମର ଆସ୍ଥା ହରାଇଥିଲା। ତାଙ୍କ ପରି ସମ୍ରାଟ କଳିଙ୍ଗ ଭୂମିରେ ‘ନା ଭୂତେ ନା ଭବିଷ୍ୟତି।’